“A nena do bou Eva”

VIGO, 1933

A traxedia do bou Eva, o 23 de abril de 1937 no Berbés, marcou para sempre a vida da nena, daquela de catro anos, Concha Nogueira Miguel, filla de Carmen Miguel Agra (de Mulleres Libertarias) e de Anxo Nogueira (das Xuventudes Comunistas). Tardou en saber o alcance do sucedido no porto vigués “aos nove do bou Eva”. Ela e a súa irmá, un ano menor, lograron eludir por un breve período de tempo o sucedido á súa nai e ao seu pai —como ela mesma contará despois— grazas a “que tivemos a sorte de crecer nun ambiente de cariño e coas cancións que nos cantaba a miña querida tía Concha, miña segunda naiciña, para que non chorásemos”.

A situación mudou coa escolarización. O apelativo “nenas do bou” perseguiunas antes incluso de comezar a escola. Conta Concha que, “a pesar de que a noticia foi practicamente silenciada, enseguida se correu polo barrio vello vigués, e a min e a miña irmá, xa orfas, chamábannos ‘as nenas do bou’. A vida tiña que seguir sen o agarimo da miña nai e do meu pai… Acolléronnos os avós na súa casa. Os meus primeiros estudos foron na escola de dona Irene, xunto do antigo Cine Tamberlick. Obrigábanos a rezar o rosario todos os días no colexio, no que dona Irene tamén nos ensinou a facer punto de cruz e bordados”.

Lembra que con esta mestra gañou as súas primeiras sesenta pesetas ao mes: “cando quedou sen axudante e eu, que tiña doce anos, empecei a ensinar alí as primeiras letras… eran malos tempos os da miña infancia”. A represión facíase presente fóra e na casa familiar. Di Concha que, “cando empezamos a ir á escola, nos perseguían as da Sección Feminina para preguntarnos se estabamos bautizadas, se fixeramos a comuñón, e dicíannos que iamos ir ao inferno. Cando llo diciamos á nosa avoa, ela calaba e logo nos contestaba que o inferno era un sitio onde se estaba moi quentiño, que non iamos pasar frío e deseguido botábase a rir”.

Lembra o seu tío Jacinto, encarcerado por sospeitoso só por ser irmán do meu pai, ao que lle chegaron a facer un Consello de Guerra con petición de cadea perpetua… “A miña outra tía, Concha, levábame da man de cando en vez ao Calvario e sempre me metía antes unha nota no peito. Alí atopábase con outra muller, sacábame a nota e dáballa. Despois souben que era para os ‘fuxidos’, e a tía buscaba unha cómplice inocente, que non levantase sospeitas”.

Co tempo conseguiu reconstruír as circunstancias que arrodearon a morte dos seus pais: “de como morreron os meus pais, que me marcou para sempre, fun sabendo máis tarde. O meu pai coa miña nai e outros sete homes que andaban escondidos esperaban unha ocasión propicia para fuxir do país. Por fin, tras chegar a un acordo co patrón do bou Eva, accederon silenciosamente ao embarcadoiro do Berbés, onde este agardaba para saír a facer a ‘marea’. Cando todo estaba preparado e xa comezaban a soltar amarras, un mariñeiro viunos e empezou a gritar: ‘o barco está cheo de rojos, o barco está cheo…!’. Falanxistas e gardas civís rodearon a embarcación e achegárona a un alxibe do porto para facelos saír, e asolagaron a estancia na que se atopaban. Primeiro botaron auga fría e, máis tarde, quente. Pero ninguén saíu. Ante a perspectiva de ser asasinados ao saír ou ser vítimas de torturas, decidiron poñerlle fin á súa vida de forma colectiva. Logo, cando se sacaron os nove corpos a terra, oito tiñan un disparo na tempa esquerda e só o meu pai na dereita, como lembrou Rafael Dieste, co pseudónimo de Félix Muriel, na publicación Nova Galicia”. Afirma Conchita que “hai versións contraditorias respecto ao que pasou na adega do bou Eva porque non se puido ver desde o exterior, pero logo deduciuse que o meu pai, contable na conserveira Gándara e Haz, foi o encargado de empuñar a pistola que matou por acordo colectivo os outros sete homes e coa que se suicidou el mesmo, tras pasar polo duro transo de ter que acabar coa vida da súa propia esposa, a miña nai, a que tanto quería. Nunca empuñara ningunha arma, pero preferiron morrer antes que entregarse”.

Estudou e fíxose secretaria. Conta que “cando rematei os meus estudos primarios impartín clases no Colexio Vivas e logo fun secretaria de Celso Isla Couto. En 1955, en parte alentada por amizades da Guarda, que xa estaban en Venezuela, en parte por mellorar economicamente, en parte por respirar nunha democracia, emigrei a Venezuela… Alí traballei dez años, entrei no Partido Comunista e coñecín o vigués Francisco Mosquera, profesor mercantil, co que casei”.

Regresaron a Vigo en 1965. Como afirma, nunca esquecerá as súas orixes nin a causa da morte dos seus pais e o sufrimento de toda a súa familia nin a súa activa militancia no Partido Comunista Español, na que persevera (en xuño de 2005 formou parte das listas de Esquerda Unida para as eleccións autonómicas). Ten tres fillos e catro netos.

É presidenta da Comisión Viguesa da Memoria Histórica, pola que recibiu unha distinción do Concello vigués en 2007. Alenta desde 2011 a Asociación Cultural Bou Eva, que se define como un espazo para a autoxestión.